Tiếp sau đó người ta phát hiện thêm loại mycotoxin này cũng gây tổn thương gan ở súc vật thí nghiệm khác như vịt con, chuột, thỏ, khỉ, heo, bò, cừu. Đến năm 1961, Sargeant và ctv. đã xác định được độc tố này và đặt tên là aflatoxin (Dương Thanh Liêm, 2009).
Độc tố aflatoxin phát sáng dưới ánh sáng tia UV
Aflatoxin có tác động tiêu cực cho sức khỏe con người và động vật do tính chất độc hại và gây ung thư (Goldman và Shields, 2003). Chúng gây ung thư, gây đột biến, hiệu ứng độc cho gan và gây quái thai (Masey và ctv, 1995), liên quan đến một số bệnh của con người, bao gồm cả viêm gan siêu vi, thậm chí cả ung thư tế bào biểu mô gan (Pitt, 2000), ức chế miễn dịch ở người và động vật (Farzaneh và ctv, 2012).
1. Tác động lên gan
Gan là cơ quan đích của của nhiễm độc aflatoxin. Giai đoạn đầu gan thoái hóa mỡ. Trong tổ chức tế bào nhiễm nhiều hạt mỡ, tạo màu sắc vàng nhạt, mật sưng. Sau đó gan sưng to lên, mật căng phồng và bắt đầu nổi các mụt nhỏ trên bề mặt gan, làm cho nó gồ ghề, đôi khi có những nốt hoại tử màu trắng. Cuối cùng gan trở nên bở, dễ bể do nhiễm khuẩn (Dương Thanh Liêm và ctv, 2002). Khi nhiễm độc thể mãn tính, thường xuất hiện các tế bào gan khổng lồ, nhân tế bào đột biến, phát triển dạng sợi trong nội ống và tăng sinh mô ống mật. Do tế bào gan bị hư hại nên có sự gia tăng các enzyme SGOT, SGPT, sản sinh nhiều prothrombin làm giảm thời gian đông máu. Hàm lượng albumin, globulin, cholesterol, ure trong máu cũng bị giảm (Đậu Ngọc Hào và Đinh Thị Ngọc Diệp, 2003).
2. Tác động lên thận
Aflatoxin có thể làm thay đổi cấu trúc và chức năng của thận bao gồm gia tăng trọng lượng tương đối của thận, tắc nghẽn ống xoang và thoái hóa biểu mô ống, làm đáy cầu thận dày lên, chậm sự phát triển của cấu trúc biểu mô cầu thận, thoái hóa các tế bào ống lượn gần (Martínez-de-Anda và ctv, 2010). Thận sưng to làm cho việc bài thải chất độc ra khỏi cơ thể cũng trở nên hết sức khó khăn. Từ đó, làm cho triệu chứng ngộ độc càng trở nên trầm trọng (Dương Thanh Liêm và ctv, 2002).
3. Tác động lên hệ thống miễn dịch
Aflatoxin ức chế hệ thống miễn dịch và do đó làm cho heo dễ bị bệnh do vi khuẩn, vi-rút và kí sinh trùng (Diekman và ctv, 1992; trích dẫn Dhanasekaran và ctv, 2011). Theo Bondy và Pestka (2000), khi cho động vật thí nghiệm ăn thức ăn có chứa một lượng lớn aflatoxin đã gây ra ức chế miễn dịch qua trung gian tế bào, ức chế những chất thể dịch không đặc hiệu, làm giảm sự hình thành kháng thể và ngăn chặn sự chấp nhận mảnh ghép. Bên cạnh đó, aflatoxin còn làm giảm hoạt động thực bào, giảm đáp ứng sự phân bào của tế bào mầm, thay đổi mạnh mẽ quá trình sản xuất và tiết cytokine, interleukin (Han và ctv, 1999; trích dẫn Nguyễn Thị Chuyên, 2011). Kết quả nghiên cứu của Marin và ctv (2002) chỉ ra rằng ở liều 140 ppb aflatoxin làm giảm tổng số bạch cầu nhưng ở liều 280 ppb aflatoxin lại làm tăng tổng số bạch cầu.
4. Gây ung thư
Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế đã báo cáo rằng aflatoxin là một chất gây ung thư thuộc nhóm I (Bedard và Masey, 2006). Aflatoxin B1 là chất gây ung thư nguy hiểm nhất trong số các aflatoxin. Nó có thể cảm ứng tạo các khối u ở gan, thận, dạ dày và hệ thống thần kinh (Lê Ngọc Tú và ctv, 2006). Khả năng gây ung thư và gây đột biến của aflatoxin B1, G1 và M1 được cho là do cấu trúc có một liên kết không bão hòa ở vị trí 8,9 phía cuối vòng furan, và là điểm hóa trị gắn axit nhân. Và nghiên cứu sau đó đã chứng minh rằng cầu oxy tại vị trí này là quan trọng đối với tiềm năng gây ung thư của chúng (Groopman và Kensler, 2005).
Nghiên cứu của Autrup và ctv (1993) chỉ ra rằng thông qua hô hấp, aflatoxin có liên quan đến sự tăng bất thường của tỉ lệ ung thư phổi ở những công nhân Hà Lan. Có lẽ sự tiếp xúc với bụi aflatoxin có liên quan đến sự gia tăng khối u ở đường hô hấp của động vật và người (Agag, 2004).
Con vật càng non thì khả năng mẫn cảm với tác nhân gây ung thư càng cao, chỉ cần cho tiếp xúc 2 – 3 tuần với liều lượng 0,2 – 0,5 mg aflatoxin sẽ có khả năng hình thành các khối u nhỏ ở gan kéo dài 12 – 18 tháng.
5. Tác động lên sự sinh trưởng
Aflatoxin gây ức chế tăng trưởng ở người và động vật. Theo nghiên cứu của Khlangwiset và ctv (2011), sự tiếp xúc với aflatoxin có liên kết với sự suy giảm sinh trưởng của trẻ em, trở thành gánh nặng đáng kể cho y tế công cộng tại các nước kém phát triển.
Nguyên nhân gây giảm tăng trưởng có thể là do giảm khả năng tiêu hóa. Aflatoxin làm bào mòn niêm mạc của ống tiêu hóa do lớp tế bào niêm mạc bị chết bong ra và bị khô lại. Do đường tiêu hóa bị tổn thương nên khả năng tiêu hóa các chất dinh dưỡng trong thức ăn bị giảm. Mặt khác, những nghiên cứu gần đây cho thấy aflatoxin gắn được với các protein enzyme nên nó ức chế hoạt động của các enzyme tiêu hóa, góp phần làm giảm khả năng tiêu hóa thức ăn của các enzyme trong ống tiêu hóa (Dương Thanh Liêm và ctv, 2010).
LÊ THỊ NGỌC ÁNH
Trạm Chẩn Đoán Xét Nghiệm